UHasselt-professor ontdekt eeuwenoud verloren Mercator-manuscript
Tijdens onderzoek in de archieven van het Koninklijke klooster van San Lorenzo El Escorial nabij Madrid heeft prof. dr. Koenraad Van Cleempoel (UHasselt) een uitzonderlijke vondst gedaan: een eeuwenlang verloren manuscript van Gerardus Mercator (1512–1594), de Vlaamse cartograaf en humanist die de moderne wereldkaartprojectie ontwierp. Deze uitzonderlijke vondst uit 1550 werpt nieuw licht op wetenschap tijdens de Renaissance.
Het manuscript uit 1550, bestaande uit circa 50 folio’s, is het meest omvangrijke autograaf van Mercator dat tot nu toe is teruggevonden. Het bevat nauwkeurige astronomische observaties, vernieuwende wiskundige methodes, ontwerpen van astronomische instrumenten en vooral drie opmerkelijke stertabellen. Eén daarvan geeft uiterst precieze coördinaten van 130 sterren en vormt de wetenschappelijke basis voor Mercators hemelglobe van 1551.
“De kwaliteit van dit document is ronduit uitzonderlijk, Mercator noteert niet alleen zijn resultaten, maar ook zijn volledige denkwijze: de observaties, de geometrische berekeningen en de instrumentele oplossingen. Voor wetenschapshistorici is dit goud”, zegt prof. dr. Koenraad Van Cleempoel. “Dit soort inzicht in de feitelijke werkpraktijk van een 16de-eeuws wetenschapper is bijna nergens bewaard. Het manuscript laat ons Mercator volgen terwijl hij denkt, rekent en ontwerpt. Dat maakt dit manuscript van onschatbare waarde.”
Een vergeten meesterwerk in de koninklijke bibliotheek
Het manuscript lag meer dan 450 jaar onopgemerkt in de bibliotheek van El Escorial, gebouwd door Filips II tussen 1562 en 1584. Waarschijnlijk werd het al rond 1580 aan de collectie toegevoegd, in het kader van de ambitie om één van Europa’s meest prestigieuze bibliotheken uit te bouwen met bijzondere aandacht voor handschriften.
Een nieuw beeld van Mercator
Mercator verwierf vooral faam met zijn wereldkaartprojectie van 1569, ontworpen voor de navigatie, dat vandaag nog steeds in gebruik is. Het nieuw gevonden manuscript toont echter de volle omvang van zijn intellectuele reikwijdte. De teksten en tekeningen getuigen van de renaissancetraditie waarin intellect en vakmanschap een ongebruikelijk hechte eenheid vormden.
Mercator werkte niet alleen met pen en papier. Zijn praktijkervaring met globes, astrolabia, ringen en mathematische instrumenten voedde zijn abstracte inzichten. Precies in deze combinatie ontstaan de methodes die later zouden leiden tot zijn wereldberoemde projectie. Het manuscript levert nu voor het eerst tastbaar bewijs van die werkwijze.
“Deze ontdekking plaatst Mercator schouder aan schouder met Andreas Vesalius, Rembert Dodoens en Gemma Frisius,” zegt prof. Van Cleempoel. “Hij werkte volgens dezelfde humanistische methode: antieke bronnen nauwkeurig bestuderen, kritisch bijsturen op basis van observaties, en kennis vertalen in bruikbare instrumenten. Veel vermoedens over zijn manier van werken kunnen we nu eindelijk onderbouwen.”
Nieuw doctoraatsonderzoek
Het manuscript vormt nu de kern van een nieuw doctoraatsonderzoek aan UHasselt, uitgevoerd door Yves Verspreet (Faculteit Architectuur en Kunst), zelf kapitein op de lange omvaart en rivierloods. Zijn expertise in 16de-eeuwse globeconstructie en astronomie is essentieel om de complexiteit van het document te analyseren. De doctoraatscommissie telt alvast internationale experts, onder wie dr. Stephen Johnston (University of Oxford, History of Science Museum) en dr. Eleonora Andriani (Max Planck Institute for the History of Science, Berlijn).
2) Aanvullende stercatalogi met tijdmetingen
Mercator formuleert hier een vernieuwend concept: het bepalen van de lengteligging op zee via tijdsmeting bij sterdoorgangen (stertransits) om middernacht. Deze observaties deed Mercator in Leuven tijdens de zomer van 1550. Dit idee vormt een préhistorie van de nautische almanak, die pas twee eeuwen later standaard werd.
3) Nieuwe wiskundige methode
Een procedure om ecliptische coördinaten om te zetten naar equatoriale. Dit is een fundamentele breuk met de klassieke traditie en een uniek inzicht in Mercators rekenkundige aanpak.
Een ontdekking met blijvende impact
“Dit document toont Mercator als een originele, zelfstandige denker,” besluiten Koenraad Van Cleempoel en Yves Verspreet. “Hij verenigde tekst, observatie en instrumentbouw. Dankzij dit manuscript kunnen we zijn vernuft eindelijk in zijn volle breedte begrijpen. Het is een vondst van uitzonderlijke omvang en betekenis en bevestigt opnieuw de historische rol van de Lage Landen in de wetenschappelijke ontwikkeling van de Renaissance.”
Foto: een astrolabium van Gerard Mercator (c. 1550) met sterposities op basis van het nieuw ontdekte manuscript (Firenze, Museo Galileo)
